اگر چه نویسندگان پیش از فروید واژه ی « ناخودآگاه » را به کار می بردند ، اما این واژه در آثار فروید معنایی کاملآ بدیع و مفهومی بسیار مهم و منحصر به فرد را شکل می دهد .
فروید میان دو نوع کاربرد واژه ی « ناخودآگاه » تنایز قرار می دهد.
نا خودآگاه به عنوان یک صفت صرفآ به فرآیندهای روانی اشاره دارد که موضوع توجهی خودآگاهانه در لحظه ای معین نیستند و ناخودآگاه به عنوان یک اسم مشخص کننده ی یکی از نظام های روانی است که فروید آن را در اولین نظریه ی خود در باره ساختار روانی ( مدل مکان نگارانه ) شرح داده بود . مطابق این نظریه روان به سه نظام یا سه ( منطقه ی روانی ) تقسیم می شود :
1- خودآگاه ( CS )
2- پیش آگاه ( PCS )
3- نا خودآگاه ( UCS )
نظام ناخودآگاه نظامی نیست که صرفآ در زمانی معین خارج از حوزه ی خودآگاهی قرار داشته باشد ، بلکه نظامی است که به طور ریشه ای به وسیله ی واپس زنی از خودآگاهی جدا شده است و از این رو نمی تواند بدون تغییر شکل به نظام خودآگاه – پیش آگاه وارد شود.
در دومین نظریه ی فروید درباره ی ساختار روانی ( نظریه ی ساختاری ) ذهن به سه « عمل گر » تقسیم می شود :
1- من 2- فرامن 3- نهاد
در این مدل هیچ کدام از عمل گرها معادل ناخودآگاه نیستند ، چون حتی من و فرامن نیز دارای بخش های ناخودآگاه هستند .
ژک لکان تا پیش از سال 1950 واژه ی « ناخودآگاه » را عمدتآ به شکل صفت به کار می برد و آثار اولیه ی او خصوصآ برای کسانی که با نوشته های فروید آشنا هستند ، غریب به نظر می رسد. با وجود این ، زمانی که لکان در دهه ی 1950 ( بازگشت به فروید ) خود را آغاز کرد ، این واژه هر چه بیشتر به صورت یک اسم ظاهر شد و لکان به طور فزاینده ای بر بدعت مفهوم فرویدی ناخودآگاه و این موضوع تأکید کرد که ناخودآگاه صرفآ در تقابل با خودآگاهی قرار ندارد ؛ ] شمار زیادی از اثرات روانی هستند که به دلیل نداشتن ویژگی های خودآگاهی کاملآ به گونه ای مشروع تحت عنوان ناخودآگاه نام گذاری شده اند ، با این حال ، هیچ نوع رابطه ای با ناخودآگاه در معنای فرویدی آن ندارد. [
لکان همچنین تأکید می کند که ناخودآگاه نمی تواند صرفآ معادل « آنچه واپس زده می شود » باشد .
او معتقد است مفهوم ناخودآگاه به نحو بدی از سوی اکثر پیروان فروید مورد سوء برداشت قرار گرفته است . آنها ناخودآگاه را به مکانی تقلیل داده اند که ( صرفآ جایگاه غرایز ) است . لکان در تقابل با این نوع تفکر مبتنی بر زیست شناسی معتقد است ( ناخودآگاه نه ازلی است و نه غریزی ) ؛ نا خودآگاه پیش از هر چیز زبان شناختی است . این موضوع در این عبارت مشهور لکان « ناخودآگاه همانند یک زبان ساختار یافته است » به گونه ای موجز بیان شده است .
تحلیل لکان از ناخودآگاه بر حسب ساختار هم زمانی ، مکمل ایده ی او درباره ی باز و بسته شدن ناخودآگاه در تپشی زمانمند است .
بعضی از روانکاوان با رویکرد زبان شناختی لکان به ناخودآگاه از این جهت که بیش از حد محدود کننده است و نیز به این دلیل که خود فروید صور ذهنی کلمه را از ناخودآگاه مستثنی کرده بود ، مخالف اند .
به هر حال لکان خود ، رویکرد زبان شناختی اش را واجد صلاحیت می داند و معتقد است ناخودآگاه به این دلیل ساختاری همانند زبان دارد که ( سرانجام زمانی فهمیده می شود که در آن بخش هایی از ناخودآگاه تبیین شود که با وارد شدن به کلمات سامان بندی شده اند )
لکان ناخودآگاه را به عنوان یک کلام نیز توصیف کرده است ؛ ( ناخودآگاه کلام دیگری بزرگ است )، این فرمول رازآمیز که بدل به یکی از مشهورترین گفته های لکان شده است می تواند به شیوه های مختلفی فهمیده شود . با این حال شاید مهم ترین معنای این گفته این باشد که « در ناخودآگاه باید تأثیرات گفتار را بر سوژه مشاهده کرد » ؛ به بیان دیگر ، ناخودآگاه اثرات دال بر سوژه است ، از این جهت که دال آن چیزی است که واپس زده می شود و در شکل بندی های ناخودآگاه ( سمپتوم ها ، طنزها ، کنش پریشی ها ، رویاها و ...) باز می گردد .
پس از این بد نیست اشاره ای هم به عقیده ی یونگ درباره ی ضمیر ناخودآگاه بیافکنیم .
یونگ ، گذشته از آنکه برای ضمیر ناخودآگاه و نقش آن در زندگی فرد اهمیتی قائل است که با عقیده ی فروید کاملآ تفاوت دارد ، وجود لایه ی دیگری را نیز در ناخودآگاهی انسان قائل است که آن را ناخودآگاهی جمعی یا ( ضمیر ناخودآگاه جمعی ) می خواند. این مفهوم در روانشناسی یونگ از اهمیت و اصالت خاصی برخوردار است و مورد بحث و انتقاد بسیاری از روانشناسان و روانکاوان قرار گرفته است . بسیاری از اندیشه مندان ، اگر هم اموری را که یونگ معلول و محصول ضمیر ناخودآگاه جمعی می داند باور داشته باشند ، توجیه و تعلیل او را در زمینه ی این مفهوم از لحاظ معیارها و موازین علمی در خور ایراد می دانند ...
منابع :
فرهنگ مقدماتی اصطلاحات روانکاوی لکانی ، ترجمه مهدی رفیع و مهدی پارسا ـ انتشارات گام نو
روان شناسی ضمیر ناخودآگاه نوشته کارل گوستاو یونگ ؛ ترجمه محمدعلی امیری - انتشارات علمی و فرهنگی
