استان خراسان جنوبی از مناطق تاریخی و بناهای معماری قابل توجهی برخوردار است. بیرجند، خوسف، سربیشه و نهبندان هر یک دربرگیرنده جاذبه های تاریخی و معماری با اهمیتی هستند که به لحاظ معماری و تاریخی استان خراسان جنوبی را غنی و پربار ساخته اند. از نظر تاریخی "خوسف" یکی از کهن ترین و قدیمیترین شهرهای جنوب خراسان به شمار می رود که وجود بافت قدیمی با آثار تاریخی ارزشمند؛ از ویژگی های شاخص این شهر محسوب می شود. این بافت که به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم، از زمین لرزه در امان مانده یکی از سالم ترین بافت های تاریخی است. بناهای تاریخی سربیشه به دوره پیش از اسلام میرسد و آثار تاریخی آن نشان دهنده ی غنای فرهنگی و سابقه تمدنی این منطقه است. آثاری از قبیل محوطههای باستانی، قلعه و خانههای قدیمی، غارها و روستاهای شگفت انگیز در این منطقه دیده می شوند. شرایط دشوار طبیعی مناطق کویری و بیابانی ایران باعث شده تا مردم کویر نشین از ابتکار و خلاقیت خود استفاده کرده و با بیش ترین بهرهگیری از عوامل و شرایط طبیعی آن را در اختیار خود در آورند. آسبادهای نهبندان از جمله این خلاقیت ها هستند که در این منطقه دیده می شوند. منطقه نهبندان به دلیل گسترش دامنه ی بادهای 120 روزه سیستان تا این منطقه؛ امتیاز ویژهای دارد و به همین سبب آسبادهایی در این منطقه دیده می شوند که برخی از آن ها قدیمی هستند. قلعه بزرگ نهبندان که از خشت و چینه ساخته شده، در داخل شهر نهبندان قرار گرفته و سابقه ی آن به دوران اشکانیان و ساسانیان می رسد.
بیرجند نیز از تاریخی ترین و مهم ترین مناطق استان خراسان جنوبی به شمار می آید. این منطقه دربرگیرنده شاخص ترین بناهای معماری، باغ های قدیمی و حمام های تاریخی است که قدمت بیش تر آن ها به دوره قاجاریه و زندیه بازمی گردد. از شاخص ترین بناهای تاریخی بیرجند؛ ارگ کلاه فرنگی در حاشیه خیابان شهید مطهری را می توان نام برد که در شش طبقه و به سبک زیگورات ساخته شده است. در این ارگ؛ شاهد لایه های متعدد تمدنی بر روی هم هستیم و این ویژگی؛ برای علاقه مندان تاریخ و باستان شناسی بسیار اهمیت دارد. یکی دیگر از مهم ترین جاذبههای شهر تاریخی بیرجند؛ محور فرهنگی تاریخی چهار درخت است که از مدرسه شوکتیه آغاز و به مسجد جامع عاشورا ختم میشود و تنها در حاشیه همین کوچه بیش از بیست اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار تاریخی قرار دارد که هر یک دارای ویژگی های خاص معماری است. این محور چندین مدرسه،خانه، حسینیه، مسجد و آب انبار را در خود جای داده است.
مسجد چهار درخت؛ در محل میدان چهار درخت(قدیمی ترین میدان بیرجند) و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد. مجموعه ی باغ و عمارات اکبریه بیرجند نیز شامل: باغ، عمارت، سردرب ورودی، اصطبل، حمام، خمخانه، تالار تشریفات، استخر و... است. مهم ترین بخش این بنا؛ کوشک آن است که در سه طبقه و به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. نمای خارجی این بخش دارای تزیینات آجرکاری با زره های هندسی شبیه بناهای دوره زندیه شیراز است. بخش مرکزی این بنا که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اکنون به موزه باستان شناسی و مردم شناسی تبدیل شده است.( توضیح کامل بناهای نام برده شده و دیگر بناهای ثبت شده تاریخی در این منطقه؛ در شهرستان های مربوطه به طور کامل آورده شده است