آسیب‏شناختی‏جامعه‏ی‏دینی‏درسه‏نگاه

نویسنده: دکترحدادعادل، دکترهاشم‏آغاجری، حجت‏الاسلام‏رسول‏جعفریان

در ماه اسفند سال گذشته، همایشی در دانشکده‏ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، با عنوان آسیب‏شناسی جامعه‏ی دینی از دیدگاه امام علی علیه‏السلام برگزار گردید. برای اطلاع از دیدگاه‏های ارایه شده، گزارشی را از سه سخنرانی، ملاحظه می‏کنید.

«پگاه»

بصیرت،شرط‏پایداری‏وسلامت‏جامعه‏دینی‏است

دکترحدادعادل دکتر حداد عادل «فقدان بصیرت» را یکی از اموری دانست که به جامعه‏ی دینی آسیب می‏زند. او افزود: چه‏بسیار دین‏دارانی که متعبد و زاهد هستند، اما بی‏بصیرتی آنان سبب آسیب رساندن به خود و جامعه شده است. وی با تاکید بر این‏که قرآن بر ایمانِ همراه با بصیرت سخن می‏گوید، خاطر نشان کرد: منظور از بصیرت، توانایی نفوذ در حوادث و وقایع است و این‏که فرد ظاهربین نباشد.

استاد فلسفه‏ی دانشگاه تهران گفت: مردمی که در کنار علی علیه‏السلام شمشیر می‏زدند، وقتی دیدند معاویه قرآن را بالا برده است، دچار تردید شدند و فریب خوردند. اینها متدینانی بودند که بصیرت نداشتند و بعدها هسته‏ی اصلی خوارج را تشکیل دادند و علی علیه‏السلام را نیز کشتند.

وی از فتنه به عنوان یکی دیگر از عوامل آسیب‏زدایی در جامعه‏ی دینی نام برد و افزود: فتنه به معنای گرفتاری و آزمایش شدن در عرصه‏های اجتماعی و حوادث مبهم، شبه‏ناک و پیچیده‏ی اجتماعی است که باعث حیرت افراد معمولی می‏شود و در قرآن نیز از آن به عنوان «فتنه» یاد شده است.

نماینده‏ی مجلس ششم گفت: حضرت علی علیه‏السلام در نهج‏البلاغه، زادگاه فتنه را تبعیت از هواهای نفسانی، بدعت در احکام و مخالفت با قرآن دانسته‏اند و تاکید می‏کنند فتنه آمیزه و ترکیبی از حق و باطل است که اگر باطل خودش را به لباس حق درنیاورد، نمی‏تواند حتی برای مدت کوتاهی ظهور کند. وی افزود: حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام مشخص نبودن و غبارآلود بودن را از ویژگی‏های فتنه معرفی می‏کند که در زمینه‏ی حوادث اجتماعی، سال‏ها بعد خود را نشان می‏دهد و معلوم می‏شود که داستان چه بوده است.

رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، اختلاف را یکی دیگر از عوامل آسیب‏زایی جامعه‏ی دینی خواند و گفت: حضرت امیر در این خصوص می‏گوید: ببینید ملت‏هایی را که قبل از شما بودند، چه بر سرشان آمد، احوال خیر و شر آنها را بیاد آورید بنابراین یکی از چیزهایی که باید رعایت و از آن اجتناب کنید، اجتناب از تفرقه و ضرورت اتحاد و پیوستگی است. وی تصریح کرد: حضرت علی علیه‏السلام یکی از عوامل آسیب‏زایی را در جامعه‏ی دینی، نبود امر به معروف و نهی از منکر معرفی می‏کند که منشا آسیب‏های فراوان می‏شود و موجب حکومت اشرار خواهد شد. دکتر حداد عادل گفت: حضرت امیر برای مشخص کردن جایگاه امر به معروف و نهی از منکر می‏فرماید: جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر مانند موج کوچکی روی دریای شناور است و گفتن سخن عدل نزد حاکم ظالم و زورگو، بالاترین امر به معروف و نهی از منکر است.

وی افزود: حضرت علی علیه‏السلام دنیاطلبی را از دیگر عوامل آفت جامعه‏ی دینی بیان می‏کند و می‏فرماید: هر وقت مردم چیزی را از دین‏شان کنار بگذارند به خیال این‏که دنیاشان بهتر شود، بلایی سرشان می‏آید که ضررش خیلی بدتر است.

رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی در پایان گفت: حضرت امیر رعایت نشدن حقوق متقابل مردم و دولت را از دیگر عوامل آسیب‏زایی در جامعه‏ی دینی معرفی می‏کند و تاکید دارند رعایت این حقوق باعث سامان بخشیدن آنها (مردم) و عزت گرفتن دین است. هر وقت حاکمان صالح شوند، مردم نیز صالح می‏شوند و حاکمان نیز زمانی اصلاح می‏شوند که مردم بر صراط مستقیم استقامت کنند.

تبدیل«دین»به«سنت»تهدیدکننده‏است

دکترهاشم‏آغاجری دکتر هاشم آغاجری در ابتدای سخنان خود با اشاره به این‏که حماسی‏ترین و باشکوه‏ترین کردار انسانی از دامن دین برخاسته است، افزود: اخلاق، هنر، فلسفه و تمدن نیز در بستر دین تکوین و گسترش پیدا کرده‏اند.

مدیر گروه تاریخ دانشگاه تربیت‏مدرس اشاره کرد: در رویکرد کلامی آسیب‏شناسی دینی، به عناصر ذاتی دین و برون دینی که دست‏مایه مجادلات بینا دینی و بینا مذهبی است، توجه می‏شود، مانند منازع نظری سخت و نفی‏کننده‏ای که در طول تاریخ بین اسلام و مسیحیت وجود داشته است یا منازعات فرقه‏ای در اسلام.

وی خاطرنشان کرد: در رویکرد جامعه‏شناختی ـ تاریخیِ آسیب‏شناسی دینی، جامعه‏ی دینی آن‏چنان‏که بوده و هست مورد بررسی قرار می‏گیرد و آثار و نتایج رفتار در این جوامع ارزیابی می‏شود.

دکتر آغاجری رویکرد فلسفی ـ منطقیِ آسیب‏شناسی دینی را رویکردی دانست که در آن دلالت‏های منطقی و لوازم فلسفی که یک دین دارد را اثبات، فهم و تحلیل می‏کنیم.

وی تصریح کرد: این نگرش که هر جامعه‏ای آن دین را دارد که اقتضا می‏کند و یا هر جامعه آن‏چنان است که دین آن است، نوعی نگاه مکانیکی به رابطه‏ی دین و جامعه است، در حالی‏که رابطه‏ی دین و جامعه در سطح ساختارها و نهادها و فرآیندها یک رابطه‏ی دیالکتیکی است. این‏گونه نیست که نهادهای یک جامعه مانند نهاد اقتصادی را دین ساخته باشد، اما از سوی دیگر نهادهای آن جامعه نیز جدا از نهادهای دینی نیستند، بلکه یک رابطه‏ی دیالکتیک دارند.

وی با اشاره به این‏که در آسیب‏شناسی دینی، تاکید روی دین است و هدف این است که از منظر تاثیری که دین‏داری بر جامعه می‏گذارد مسئله را بررسی کنیم، افزود: در آسیب‏شناسی دینی می‏توان به متون دینی مانند قرآن به عنوان یک متن که نگاه پاتولوژیک دارد و رابطه‏ی دین و جامعه را بررسی کرده است مراجعه کرد و عوامل آسیب‏زا را شناخت و استنباط کرد.

استاد تاریخ دانشگاه تربیت‏مدرس یکی از عوامل آسیب‏زایی دینی را، سنت‏گرایی و تبدیل شدن دین به سنت دانست که موجب تضعیف عقلانیت و پویایی جامعه می‏شود. وی خاطرنشان کرد: بر اساس قرآن، یکی از مشکلاتی که همه‏ی پیامبران با آن روبه‏رو بوده‏اند، سنت‏گرایی جوامع بود که دین پیامبران را به دلیل این‏که با سنت آنها مخالف بود، نمی‏پذیرفتند، در حالی‏که قرآن آنها را بر اساس عقل و تدبر دعوت می‏کرد.

وی افزود: در قرآن استفاده‏ی صاحبان قدرت و منزلت از دین برای عوام‏فریبی مطرح شده است، به طوری که فرعون در برابر دعوت حضرت موسی خطاب به قوم خود می‏گفت: می‏ترسم موسی دین شما را بگیرد و آن را تغییر دهد. مدیر گروه تاریخ دانشگاه تربیت‏مدرس گفت: اگر عقلانیت در جامعه‏ای رشد نیافته باشد و رابطه‏ی توده‏ی مؤمنان با مرجعیت‏های سیاسی و اجتماعی یک رابطه محض مقلدانه باشد، پدیده‏ی عوام‏فریبی زمینه پیدا می‏کند و در این جامعه از میدان به در کردن مخالفان با حربه‏ی دین و سرپوش گذاشتن نسبت به از کف دادن قدرت، به بهانه‏ی ترس از دست دادن دین است.

وی دیگر رویکرد آسیب‏شناسی جامعه‏ی دینی را ربوبیت یافتن انسان‏هایی که در لباس دین می‏کوشند خدایی کنند، دانست و گفت: مکانیزم ربوبیت، واسطگی است، همان‏گونه که استدلال بت‏پرستان این بود که بت اصالت ندارد، بلکه وسیله‏ای برای قرب و شفاعت است که این پدیده خطرناکی در یک جامعه‏ی دینی است که ابتدا فرد و گروهی در منزلت «وساطت» می‏نشینند و به تدریج بت‏وارگی و خداوارگی به ربوبیت تبدیل می‏شود. وی در پایان تاکید کرد: در طبقه‏ی شفیع و وساطت، در نهایت با ایجاد بت‏پرستی و تبدیل شدن مفاهیم مذهبی به بت‏واره روبه‏رو هستیم؛ همان‏گونه که کشیش اقدام به فروش بهشت می‏کند و این آسیب دیگری است که در قرآن از آن به عنوان تغییر آموزه‏های دینی و انحراف از هدف و مقصد اصلی‏شان یاد کرده است.

بدعت،فتنه،شبهه،عوامل‏تبدیل‏کننده‏جامعه‏ی‏دینی

حجت‏الاسلام‏رسول‏جعفریان

حجت‏الاسلام رسول جعفریان با تاکید بر این‏که هر حکومتی شرایط خاص خود را دارد، گفت: چه‏بسا یک حکومت دینی ممکن است در شرایطی از بین برود، اما حکومت لائیک در همان شرایط از بین نرود و در شرایطی که یک حکومت لائیک از بین می‏رود، ممکن است حکومت دینی تقویت شود.

وی با اشاره به این‏که باید هدف از تشکیل حکومت دینی و شرایط آن را مشخص کرد، افزود: امام علی علیه‏السلام در خصوص آسیب‏پذیری دولت دینی به طور گسترده، بحث کرده است.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: حکومت عثمان که به‏ظاهر دینی بود، ساقط شد و آشوبی به پا شد که دامن حکومت حضرت علی علیه‏السلام را گرفت و آن حضرت در خصوص از بین رفتن خلافت اسلامی و ظهور حکومت سلطنتی معاویه که به اسلام کم‏تر نزدیک بود، خلفا و به خصوص عثمان را در این زمینه مقصر می‏داند. وی خاطرنشان کرد: امام علی علیه‏السلام در خصوص علل ورشکستگی خلافت اسلامی به سه مفهوم و عامل اصلیِ در این بحران ـ که یک مثلث را تشکیل می‏دادندـ اشاره می‏فرماید و بدعت، فتنه و شبهه را اضلاع تشکیل‏دهنده‏ی این بحران معرفی می‏کند.

حجت‏الاسلام جعفریان با اشاره به این‏که مفاهیم بدعت، فتنه و شبهه، در موارد بسیاری در نهج‏البلاغه استفاده شده است، افزود: امام علی علیه‏السلام به پیامبر و سنت وفادار بود و از بدعت به سختی تنفر داشت و جامعه‏ی قبل از خودش را متهم می‏کند که سنت و سیره‏ی نبوی را رها کرده و بدعت پیشه کرده است.

وی ادامه داد: در جامعه و حکومت دینی هدف اصلی اجرای شریعت است که اگر به جای آن بدعت گذاشته شود، نظم جامعه بهم می‏خورد، همان‏گونه که پیش از علی علیه‏السلام بدعت‏گذاری به صورت یک ارزش درآمده بود، به طوری که عثمان در منی نماز دورکعتی را کامل خواند و این را حق خود دانست. وی افزود: وقتی بدعت آمد، به دنبال آن فتنه نیز می‏آید که به معنای درهم ریختگی همه‏ی جامعه است که سبب اختلاف نیز می‏شود. در وضع فتنه، حق و باطل آمیخته شده‏اند و روشن نیست حق متعلق به چه گروهی و باطل متعلق به چه گروهی دیگر است.

حجت‏الاسلام جعفریان گفت: عامل اصلی شبهات کسانی بودند که نگرش بدعت‏گرایانه داشتند و امام علی علیه‏السلام در مورد آنها تاکید کرد که این را وسیله‏ی دنیاطلبی خود قرار داده‏اند. وی با اشاره به این‏که اگر در جامعه‏ی دینی بدعت، فتنه و شبهه، خود را نشان داد، باید انتظار ازهم پاشیدگی و ایجاد جامعه‏ی طایفه‏ای را داشت، همان‏گونه که عثمان با بدعت‏گذاری، ایجاد شبهه کرد و در نتیجه بین مسلمانان اختلاف ایجاد شد. ایشان افزود: آغاز فتنه از هواپرستی است؛ یعنی این‏که انسان خودش را جای شریعت بگذارد و به جای شریعت، خود بدعت‏هایی را مطرح کند.

وی با تاکید بر این‏که بدعت زاینده‏ی فتنه و فتنه شرایط شبهه است، افزود: در این وضعیت هرچه حرف حق بزنید، قابل تشخیص از باطل نیست و تصمیم‏گیری برای مردم مشکل خواهد شد.