تمکین بانو، ریاست شوهر

تمکین بانو، ریاست شوهر

محمدتقی کرمی

اشاره: حوزه مباحث زنان در سال‏های اخیر شاهد آثار مکتوب متعددی بوده است. غنای علمی این آثار، عیارهای متفاوتی داشته است. صفحه معرفی و نقد کتاب تلاش می‏کند از میان آثار متعدد منتشره، آثاری را که از غنا و فربهی بیشتری برخوردارند، انتخاب کرده و به معرفی و نقد چارچوب‏های محتوایی آن بپردازد.

تمکین بانو، ریاست شوهر، به خامه «غلامرضا صدیق اورعی» با دو رویکرد حقوقی و جامعه شناختی به بررسی دو نقش همسری(بانو و شوهر بودن) در سازمان خانواده می‏پردازد.پرسشهای اساسی که این پژوهش، در صدد پاسخ به آن‏ها است، عبارتند از:

1. قانون مدنی و شرع مقدس، چه مواردی را جزو تمکین زن و ریاست شوهر می‏داند؟

2. عرف جامعه و فرهنگ مردم، چه تعریفی از تمکین زن و ریاست شوهر ارائه می‏کند ؟

3. درباره تمکین زن و ریاست شوهر، در جامعه ما چه هنجارهایی وجود دارد؟

مطالب ارائه شده در این کتاب، به دو بخش کلی تقسیم شده‏اند: نخست تمکین زن و دوم ریاست شوهر.

بخش نخست: تمکین زن

در این بخش، به استناد ماده 1108 قانون مدنی، نقش زن(زوجه) در قالب تمکین، بررسی شده است. طبق این ماده، هرگاه زن بدون مانع مشروع، از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.

در فصل اول از بخش نخست، ابعاد فقهی و حقوقی این ماده قانونی، از نظر قرآن و منابع روایی بررسی شده است؛ اما از آن جا که وازه «تمکین» مستقیماً در قرآن به کار نرفته است، از راه بررسی مفهوم مقابل و ضد آن، یعنی «نشوز»، بحث تمکین پی گرفته شده است.

در بررسی روایات، بیست روایت، درباره حکم تمکین زن و وظایف او در برابر شوهر، نقل شده و در پایان، امور ذیل از وظایف کلی زن برشمرده شده است:

1. خارج نشدن زن از منزل، مگر با اذن شوهر.

2. عرضه خود به شوهر و مقدمات آن و عدم عرضه به غیرشوهر، که در اصطلاح، «تمکین» و «عفت» نامیده می‏شود.

3. خشنودسازی شوهر و ترک آزار او.

در ادامه، با تأکید برتقابل حقوق و تکالیف زوجین، سی روایت درباره وظالیف الزامی شوهر، مطرح و نتیجه گیری شده است که:

1. شوهر باید خوراک، پوشاک و مسکن زن را تأمین کند.

2. شوهر نباید از بار هزینه خانواده شانه خالی کند.

3. شوهر نباید به زن ستم کند، و او را آزار داده و کتک بزند.

4. شوهر باید هر چهار ماه، دست کم یک بار، با زن آمیزش جنسی داشته باشد.

بررسی نظر فقها درباره رابطه تمکین زن با مهریه و نفقه، بیتوته شوهر با زن و تأدیب او، بخش پایانی فصل اول را تشکیل می‏دهد.

در فصل دوم، که عنوان آن، «مبانی جامعه شناختی تحقیق» است، با بیان دوباره این مطلب که هدف اصلی این پژوهش، بیان عرف، قواعد و هنجارهای تمکین زن(زوجه) از شوهر است، به چالش‏های فرا روی نقش زن(زوجه) بودن در جامعه ما می‏پردازد و این چالش‏ها تحت عناوینی از قبیل: تفسیر ناسازگار نقش، تناقص درون نقش، تناقض در هنجارهای نقش‏های مختلف، ابهام نقش، تناقص نقش ـ شخص، گرانباری نقش و ناهماهنگی نقش و پایگاه اجتماعی، به اختصار مطرح شده است.

در فصل سوم از بخش اول، راه‏های به دست آوردن عرف و هنجار در جامعه ما درباره تمکین زن بررسی شده است و مراجعه به منابع شرعی و حقوقی و مطبوعات و نیز انجام دادن تحقیقات پیمایشی، به عنوان راه‏های معتبری برای شناسایی هنجارها و عرف جامعه، درباره‌ تمکین زن معرفی شده‏اند. در ادامه، ضمن مقایسه دیدگاه‏های به دست آمده از این سه حوزه، نکاتی به عنوان نتیجه گیری کلی بیان شده است.

در فصل چهارم، که با عنوان «مهندسی اجتماعی» معرفی شده، تلاش گردیده که ضمن توصیف چالش‏های موجود در رعایت هنجارهای سنتی درباره روابط زن(زوجه) و شوهر(زوج)، اصول راهبردی در مهندسی اجتماعی، برای حل مشکلات و چالش‏های ذکر شده، ارائه گردد.

بخش دوم: ریاست شوهر

در فصل اول از این بخش، ماده 1105 قانون مدنی بررسی شده است. طبق این ماده، در روابط زوجین، ریاست خانواده بر عهده شوهر است.

نویسنده در ادامه این فصل، به بررسی مبانی فقهی ریاست شوهر و بازشناسی آیات مربوط به آن می‏پردازد. آن گاه با نقل هجده روایت، بحث ریاست شوهر را پی می‏گیرد. در این میان، برخی از موضوعات فرعی تر، مانند مسکن، اشتغال زن، خروج زن از خانه و تحصیل او بررسی شده است.

در فصل دوم، با عنوان «مبانی جامعه شناختی ریاست مرد در خانواده»، ویژگی‏های نقش شوهر در خانواده، مطرح و بررسی شده است و به برخی از مشکلات و چالش‏های فرا روی نقش شوهر، تحت عناوینی، مانند تفسیر پذیری نقش، تناقض درون نقش، تناقض در هنجارهای نقش‏های مختلف، ابهام نقش، تناقض نقش، گرانباری نقش، ناهماهنگی نقش و پایگاه اجتماعی و ویژگی‏های پایگاه اجتماعی پرداخته شده است.

در پایان، دیدگاه‏های مختلف درباره وظایف شوهر و قلمرو ریاست شوهر، مقایسه شده‏اند.

در فصل سوم، نخست گزارش جامعه آماری درباره ریاست شوهر، ارائه شده، آن گاه، ارزیابی شده است.

از جمله نکات مثبت این تحقیق، رویکرد جامعه شناختی به دو مسأله تمکین و ریاست شوهر است که خود، افق‏های روشنی را به پژوهش گران نوید می‏دهد؛ ولی آن چه در ارزیابی موفقیت این پژوهش باید در نظر گرفته شود، رسیدن به اهداف این پژوهش است؛ مثلاً هدف اول ـ چنان که چندین بار بر آن تأکید شده است ـ

به دست آوردن دیدگاه قانون مدنی و شرع مقدس درباره تمکین زن و ریاست شوهر است. در این باره، نکته اساسی، که جای مطرح شدن دارد، بررسی ناکافی آثار فقهی و حقوقی است. در بحث فقهی، مؤلف به دو کتاب الحدائق الناضره و جواهر الکلام از قدما و فتاوای امام خمینی(ره) و آیت الله خویی(ره) اکتفا می‏کند و در بخش حقوقی، متأسفانه حتی به یک کتاب حقوقی نیز ارجاع نشده است.

در بخش تفسیر نیز تنها به بررسی دو تفسیر البیان شیخ طوسی و المیزان علامه طباطبایی اکتفا شده است. به هر رو، به نظر می‏رسد که برای به دست آوردن دیدگاه شرع و قانون مدنی، این اندازه از تحقیق و تتبع، کافی نیست.

این نکته، هنگامی اهمیت می‏یابد که به دیدگاه‏های مختلف اندیشمندان مسلمان، درباره تمکین و ریاست شوهر توجه کنیم. عدم بررسی اقوال و کتاب‏های تخصصی در این باره، باعث لغزش‏هایی از سوی مؤلف شده است؛ مثلاً در صفحه 55 در ضمن بیان وظایف الزامی شوهر، آمده است: «شوهر باید هر چهار شب یک مرتبه، با زن همبستر شود». این در حالی است که لزوم بیتوته، از وظایف شوهر در فرض تعدد همسران است و در فرض تک همسری، از وظایف الزامی او محسوب نمی شود. و سرانجام، این که استفاده از واژه «بانو» و «بانویی» به جای «زوجه» و «زوجیت» چندان موجه به نظر نمی رسد.

قوام دین

توجه: این پست چندین بار باز نویسی شده تا موجز شود لذا لازم است به تک تک جملات توجه کنید.
قسمت سوم (قسمت اول و دوم در آرشیو دغدغهای دینی موجود است)
پس از بررسی لغات امر و نهی، نوبت به تحلیل معروف و منکر می‌رسد. معروف و منکر از دو جهت خصوصیات مشترک و دسته‌بندی قابل بررسی می‌باشند. در این پست قصد پرداختن به خصوصیات و مشخصه های معروف و منکر را داریم. شناسایی خصوصیات باعث می‌شود تا حدودی روش نیز مشخص گردد.
معروف و منکر هر دو اسم مفعول می‌باشند. معروف از ماده عرف و به معنای شناخته شده و نیک است و منکر از مادّه‌ی انکار و به معنای انکار شده و پلیدی می‌باشد. لذا از این مقدمه معلوم می‌شود، که موضوع امر و نهی، باید برای عامل و مخاطب، از جهت نیکی و پلیدی مشخص باشد. پس مرحله‌ی قبل از امر و نهی ایجاد شناخت است. و در صورت عدم وجود، تحمیل نظر تلقی می‌شود. حضرت امام (ره) درباره عدم وجود تحمیل نظر در امر و نهی می‌فرمایند: "بر آمر و ناهی از منکر لازم است که به قلب خود از رحمت رحیمیه بچشاند، و نظرش در امر و نهی خودنمایی و خودفروشی و تحمیل امر و نهی نباشد؛ زیرا که اگر با این نظر مشی کند، منظور از امر به معروف و نهی از منکر، که حصول سعادت عباد و اجرای احکام الله در بلاد است، حاصل نشود."(آداب الصلوه، ص 237) لذا گاهی یک تذکر و یا یک سوال که موجب تفکرِ مخاطب در مورد عمل خود باشد، بسیار موثرتر از خود امر و نهی می‌شود.
البته ایجاد شناخت لازمه‌ی امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد، ولی در صورت عدم پذیرش فرد، مانع از جلوگیری فساد در جامعه نیست.
خصوصیّت دیگر فطری بودن است. در قرآن نیز در آیات متعددی به آن اشاره شده است. خداوند در آیه 8 سوره شمس می‌فرماید: فاَلهَمَها فُجورَها وَ تَقواها یعنی تقوا و فجور را به انسان الهام کردیم. این بدان معناست که نیکی و بدی مربوط به دین نیست. اگرچه یکی از ابزارهای مهم شناخت آن، شرع می‌باشد.
حال اگر انسان بطور فطری به نیکی تمایل دارد و از بدی بیزار است؛ چگونه مرتکب منکر می‌شود؟ و یا از معروف سرباز می‌زند؟ پاسخ به این سؤال روشن کننده علل و ریشه‌های انحراف است و متعاقباً شیوه‌ی امر به معروف و نهی از منکر را نیز مشخص می‌کند. البته پاسخی بسیار گسترده دارد و در این مجال جای بیان کامل آن نمی‌باشد. لذا از خوانندگان تقاضا می‌شود که همه با هم بیاندیشیم.
جواب اول و ریشه‌ای این مطلب در ادامه‌ی سوره‌ی شمس آمده است. خداوند می‌فرماید: قَد اَفلَحَ مَن زَکّیها وَ قَد خابَ مَن دَسّیها ( کسی که نفس خود را تزکیه کند به مقصد می‌رسد و کسی که تدسیس کند به مقصد نمی‌رسد)
تدسیس به معنای تقلب کردن و جنس بدی را با جنس خوب مخلوط نمودن و به عنوان جنس خوب فروختن می‌باشد.
آری! حرام و حلال خدا امور قرارداری نیستند، بلکه طیبات و خبائث حقیقی می‌باشند و انسان اگر دلی پاک داشته باشد عامل به معروف و تارک منکرخواهد بود. و با تدسیس است که می‌تواند جنس بد منکر را، به نفس بیچاره‌ی خود بفروشد.
اگر در احوال جامعه غور کنیم نمونه‌های بسیار زیادی از این تدسیس‌ها می‌بینیم که باید بوسیله آگاهی دادن و تلاش فرهنگی آن‌ها را ریشه‌کن کرد و مداومت در امر به معروف و نهی از منکر، معروف و منکر را چنان بارز می‌کند که باعث از بین رفتن این اجناس تقلبی خواهد شد و بالعکس، به گفته‌ی نبی مکرم اسلام، ترک این دو واجب باعث می‌شود تا در اثر مرور زمان معروف را منکر و منکر را معروف بدانیم!!!(برگرفته از حدیثی در تحف العقول،ص49)
و نکته‌ی دیگر آن‌که همان‌طور که جنس بد را می‌توان با بسته‌بندی خوب فروخت، جنس خوب را نیز اگر در بسته‌بندی بد قرار دهیم، مورد پذیرش واقع نمی‌شود.
آن چه از نظر مخاطبین گذشت مطالبی کوتاه و مهم در تعریف و مشخص کردن حدود امر به معروف و نهی از منکر بود، که سعی شده بود، مشکلات کنونی این مهم را مطرح و به حلّ آن بپردازد. که البته راه بسیار بیشتر از آن است. با امید که دوباره جامعه‌ی ما به این امر زنده گردد. إن شاء الله