چهار مهارت، چهارستون زندگی
1 - مهارتِ «خویشتنداری در شرایط نابهنجار»
گاه، نیروهای هنجارشکن در درون انسان، سکّاندار هدایت انسان به مقصد میلِ خود میشوند. ایستایی انسان در برابر اینگونه فشارهای غیرسازگار با فطرت انسانی، در خوشبختی ابدی انسان، نقش بنیادی دارد.
گاه فضای درونی انسان در اثر فشارهای نوعی خواسته (مانند ریاستطلبی، مالدوستی یا شهوت جنسی) توفانی میشود. خویشتنداری مهارتی است که اگر به دست آید، لنگر کشتی، وجود میگردد و مانع از غرق در توفان ناملایمات، بازگشت با سیر قهقرایی و یا رفتن به مقصد ناخواسته خواهد شد.
در این جایگاه است که امام علی(ع) خویشتنداری را سرآمد همه خوبیها(1) خواندهاند و آن را موجب مصونیت روح انسان و دور داشتن آن از پَستیها(2) دانستهاند.
چگونگی دستیابی به این مهارت، خود، بستر مناسبی است برای دستیابی به بسیاری از نیکوییها.
در آموزههای دینی ما، قناعت و راضی بودن به آنچه اکنون موجود است(3) و دوری از چشمداشت نابهجا و افزون طلبیهایِ بیاساس،(4) منشأ پیدایش مهارت خویشتنداری معرفی شده است.
کاهش اندوهها، راحتی، بهرهمندی و آسایش، بخشندگی و پاکیزگی اعمال و خشنودی پروردگار از بهرههای مهارت خویشتنداری است.
2 - مهارت در «مدار با دیگران»
سازگاری و همگونسازی با شرایط موجود در جامعه انسانی یکی از اصلیترین مهارتهایی است که برای درست زندگی کردن باید در جهت کسب آن کوشید.
خداوند، همانگونه که صورتها و نمودارهای ظاهری افراد را متفاوت آفریده است، سیرتها و ویژگیهای باطنی افراد را نیز یکسان نیافریده است.
با رشد جسمی و روحی یک فرد، کنشها و واکنشهای متفاوتی را در رفتار او مشاهده میکنیم که گاه با اعتقادات و گاه با رفتار، تفاوت دارد و گاهی این تفاوت، به حدّ تضاد و رویارویی میرسد.
برای رسیدن به یک زندگی مدنی و تحقّق اهداف یک جامعه پیشرفته، باید اموری چند را سرمشق لوحه زندگی قرار دهیم.
اول اینکه بدانیم و باور کنیم که همه انسانها جز معصومین(ع) ناقصاند؛ از اینرو باید با «حرکت» به سوی کمال سیر کنند.
دوم اینکه نگرشها و روشها در گستره زندگی اجتماعی متفاوت است. دیگر اینکه در سلسله حرکتهای علمی و عملی، پندارها و رفتارهای مشترک و غیرمشترکی وجود دارند و میتوان با تکیه بر اصول و مبانی و نیز نمایههای رفتاری مشترک، زندگی سالمی را بر اساس آن نقاط مشترک بنا نهیم و با آسانگیری(5) در اموری که به اصول، زیان نمیرساند و با چشمپوشی از خطاهای دیگران و تغافل از امور جزئی و بیاهمیت،(6) با هم و برای هم زندگی کنیم.
از ارزش و اهمیت مداراست که راهنمایان راستین، و پرچمداران تربیت اسلامی، مدارا کردن با مردم را نیمی از ایمان(7) و میوه خرد(8) و سلامت دین و دنیا(9) و مانع از بروز اختلافات و کشمکشها(10) دانستهاند.
مدارای با دیگران ثمرات زیادی از کرامتهای انسانی و اخلاقی در بر دارد که معاشرت نیکو، همبستگی، امنیت اجتماعی، اعتماد عمومی، و... از آن جملهاند.
3 . مهارت در «عبرتآموزی و استفاده از تجربه دیگران»
خوشبخت چه کسی است؟
خوشبخت کسی است که از تجربههای دیگران استفاده کند و پند گیرد.(11)
میدانیم که انسان، فقط و فقط یکبار حق زندگی کردن در این دنیا را دارد و نیز آنکه انسان برای زندگی کردن میکوشد، نه برای کسب تجربه برای زندگی، و هر تجربه نیز نتیجه راهی است پیموده.
یکی از مهارتهای مهم زندگی، درسآموزی و عبرت گرفتن از رویدادهای گذشته است. گاه انسان، ادبآموز مکتب تاریخ میشود و از تاریخ پیشینیان عبرت میگیرد(12) و زندگی خویش را دور از شکستهای گذشته و امید دستیابی و تکرار موفقیتهای گذشتگان سامان میدهد.
دیگر عواملی که میتواند به عنوان تجربه و آگاهیِ آماده استفاده(13) به کار گرفته شود: پیشامدها و دگرگونیهای دنیا،(14) عمر گذشته و رفتارهای چیده شده در آن(15) و هر حرکتی که نمادی از نزدیکی و دوری به سمت پروردگار است را میتوان برشمرد.
عبرتآموزی و استفاده از تجربه دیگران فوایدی را به بار مینشاند که مصونیت از لغزش و خطا(16) یکی از آنها و از مهمترین آنهاست. اگر راهِ به بنبست رسیده کسی را نرویم و راه رساننده و بیخطر و میانْبُر دیگران را بپیماییم، خوشبختی را به دست آوردهایم.
4 - مهارت در «تفکر»
فکر، فرآیندی ذهنی است که بین دانستهها و نادانستهها صورت میگیرد تا نادانسته را به دانش تبدیل کند و در نتیجه این فرآیند، بینایی، بصیرت و آگاهی(17) به دست میآید.
اندیشیدن، مهارتی است برای پایدار کردن آموختهها و یافتن گمگشتهها .(18) اندیشه صاف، انسان را از تاریکیهای خیالات و اوهام، به روشنایی علم و یقین رهنمون میشود.
اندیشه در عظمت خداوند و جهان آفرینش، اندیشیدن در نیکیها و در مطالب علمی، همچون آینه صافی(19) است که فواید بسیاری را نصیب ما میکند.
در فرهنگ اهل بیت(ع)، تفکّر را پدر و مادرِ همه خوبیها(20) شمردهاند. یعنی اگر انسان، دور از تراوشات ذهنی خود و دیگران از دانستههای قطعی به سمت نادانستهها حرکت کند، به حق خواهد رسید و هیچگاه بر مرکب باطل نخواهد نشست، تا او را در وادی هلاکت اندازد.(21) و نیز تفکر را از موارد «عبادت» دانسته و یک ساعتِ آن را برابر یا بهتر از سالها عبادت(22) معرفی کردهاند.
برای کسب مهارت تفکر باید از عواملی که در پرورش توانایی فکر کردن و در زلال کردن آن مؤثر است، کمک گرفت و از چیزهایی که موجب رکود قوّه تفکر و یا ناخالص کردن آن میشود، دوری کرد.
________________________________________
1. غررالحکم، ح 1168 .
17. نهجالبلاغه، نامه 31 .
11. الکافی، ج 8، ص 72 .
16. همان، ح 8056 .
15. همان، ح 7589 .
10. همان، ح 8539 .
13. غررالحکم، ح 1036 .
12. کنزالفوائد، ج 2، ص 31
18. غررالحکم، ح 8917 .
19. نهجالبلاغه، حکمت 5 .
14. همان، ح 6453 .
22. همان، ج 71، ص 327 .
20. تنبیهالخواطر، ج 1، ص 52 .
21. بحارالأنوار، ج 78، ص 379 .
2. همان، ح 1989 .
3. مطالبالسؤول، ص 50 .
4. غررالحکم، ح 1512 .
5. عوالی اللآلی، ج 1، ص 381 .
6. تحف العقول، ص 224 .
7. الکافی، ج 2، ص 117 .
8. غررالحکم، ح 4629 .
9. همان، ح 5610 .
